James Baldwin: man van onze tijd (2024)

De postume roem van de Amerikaanse schrijver James Baldwin groeit en groeit. Zijn werk is een voorname inspiratiebron voor een hele generatie schrijvers, critici en filmmakers, die momenteel van zich doet spreken. Zonder het werk van Baldwin zou een film als Moonlight van regisseur Barry Jenkins er vermoedelijk heel anders uit hebben gezien. Regisseur Steve McQueen noemde desgevraagd tegenover de BBC Baldwins essaybundel The Fire Next Time als het boek dat hij zou meenemen naar een onbewoond eiland.

In haar nieuwe roman Swing Time laat Zadie Smith de moeder van de vertelster op haar sterfbed nog „haar geliefde Baldwin” lezen. Essayist en fotograaf Teju Cole maakte een pelgrimage naar het Zwitserse dorp waarover Baldwin zijn fameuze essay Stranger in the Village schreef. Cultuurwetenschappers in black studies en queer studies – en black queer studies – hebben aan Baldwins werk een fijne kluif. Het veelgelezen Between the World and Me van Ta-Nehesi Coates leunt in vorm, stijl én inhoud zo sterk op het werk van Baldwin, dat het een tikje ongemakkelijk wordt.

James Baldwin (1924-1987) voorziet dertig jaar na zijn dood duidelijk in een behoefte. Belangrijke thema’s van Baldwin zijn nog steeds de thema’s van dit moment: rassenongelijkheid en racisme, de complexe situatie van een zwarte kunstenaar in een door blanken gedomineerde cultuur, de invloed van de mythenmachine van Hollywood op het ontstaan en in stand houden van stereotypen; over al die onderwerpen heeft Baldwin belangrijke dingen gezegd en geschreven.

Maar hij was natuurlijk niet de enige. Waarom heeft juist Baldwin zoveel invloed vandaag? Dat heeft ermee te maken dat hij altijd – bij al zijn strijdlustige engagement – met de ogen van de schrijver naar de wereld bleef kijken. Baldwin was een groot bewonderaar van het werk van Henry James: net als die voorganger had hij een fijn oog voor de nuances van ons dagelijkse bewustzijn. Zijn fundamentele inzicht bestond erin dat er geen scherp onderscheid bestaat – en mag bestaan – tussen het publieke leven en het privéleven, dat onze dagelijkse beslommeringen en gewaarwordingen onlosmakelijk verbonden zijn met wat we ’s avonds in de krant lezen. We lezen niet over geschiedenis, we zijn de geschiedenis. „Het enige wat we hebben is ons bewustzijn”, verklaarde Barry Jenkins over Moonlight – een heel Baldwiniaans uitgangspunt.

Charismatisch schrijver

De Frans-Haïtiaanse filmmaker Raoul Peck kreeg een Oscarnominatie voor zijn documentaire over Baldwin I Am Not Your Negro. Peck heeft een boeiende, maar ook frustrerende film afgeleverd. Zijn portret van Baldwin is een fraaie kennismaking met de charismatische schrijver in zijn publieke rol, in het tijdperk van de burgerrechtenbeweging in de VS. Baldwin liep daarbij voorop. Hij was in de jaren zestig de meest prominente zwarte schrijver in Amerika, een veelvuldige gast in talkshows op televisie. Hij voerde het woord met dezelfde stilistische brille als waarmee hij schreef. De film brengt de stem van de schrijver tot leven – in historische beelden en in teksten van Baldwin, intiem voorgedragen door Samuel L. Jackson.

Maar de film biedt te weinig ruimte aan Baldwins complexiteit – en juist complexiteit is de essentie bij Baldwin. Hij was niet alleen een activistische zwarte schrijver, maar ook een openlijk hom*oseksuele schrijver die al in 1956 opzien baarde met Giovanni’s Room: een roman over een hom*oseksuele verhouding tussen twee witte mannen; met dat onderwerp had Baldwin naar eigen zeggen al zoveel hooi op zijn vork genomen, dat hij niet ook nog eens het thema ‘kleur’ erbij kon nemen.

Peck noemt Baldwins hom*oseksualiteit slechts één keer in het voorbijgaan; een serieuze omissie. Voor Baldwin hing alles met elkaar samen. Geheel in de tijdgeest van de tijd – in de jaren van de seksuele revolutie – legde hij de nadruk op de seksuele basis van racisme: de angst voor de mythische seksualiteit van de zwarte man, die tegelijkertijd ‘gecastreerd’ wordt in het beeld van hem in de populaire cultuur. Baldwin pleitte voor een meer sensuele, open manier van leven, zonder al die puriteinse smetvrees. Zijn eigen, complexe liefdesleven is wezenlijk voor zowel de man als zijn werk.

Sombere tijden

Dit zijn sombere tijden, als het gaat om onderwerpen als racisme, discriminatie en maatschappelijke ongelijkheid. Dat was al zo voordat Donald Trump aan de macht kwam. De opmars van actiegroep Black Lives Matter en het succes van Coates’ sombere bespiegeling over racisme in de VS wezen daarop. Dat was misschien ook onvermijdelijk. Juist de aanwezigheid van een zwarte familie in het Witte Huis, acht jaar lang, heeft ook tot teleurstelling geleid.

Pecks film past in dit klimaat, hij schotelt de kijker een Baldwin voor op zijn meest sombere momenten. Hij nam als leidraad een brief die Baldwin in 1979 schreef aan zijn literair agent over een boek dat hij wilde schrijven, maar dat er nooit kwam: een terugblik op de burgerrechtenbeweging van de jaren zestig en drie zwarte leiders en activisten die hij had gekend en bewonderd, en die alle drie waren vermoord: Malcolm X, dominee Martin Luther King en Medgar Evers, die op lokaal niveau actief was in Mississippi.

Baldwin keek somber terug op dat activisme: wat had het opgeleverd? Was het het verlies en het verdriet van de nabestaanden waard geweest? In de jaren zestig zweefde Baldwin tussen bewondering voor het idealisme en de geweldloze weg van Martin Luther King en begrip voor het ongeduld en de nadruk op zelfredzaamheid van de Zwarte Moslims van Malcolm X. Juist die tweeslachtigheid maakt zijn boek The Fire Next Time – inmiddels weer een bestseller in de VS dankzij de film van Peck – zo krachtig.

Maar na de moord op King was er iets in hem geknapt. De schrijver kwam eind jaren zestig zwaar onder vuur te liggen van een jongere generatie radicale activisten, die geïnspireerd waren door Marx en Mao en die hem afdeden als een Uncle Tom, die zou lijden aan zwarte zelfhaat en alles zou doen om in het gevlij te komen bij wit, links Amerika. Dat was complete onzin, maar Baldwin had niet meer de kracht en overtuiging om zich echt te verweren. Toen Huey Newton, een oprichter van de Black Panthers, een stuitende, hom*ofobe aanval op hem deed in zijn boek Fire on Ice, weigerde Baldwin eerst te reageren en later wrong hij zich in bochten om begrip voor hem op te brengen. Want hoeveel bewijsmateriaal had de ontgoochelde Baldwin eigenlijk, dat zijn weg de juiste was geweest.

Complexiteit

Die zelfverloochening is, hoe verklaarbaar ook vanuit zijn wanhoop van het moment, een pijnlijk hoofdstuk in Baldwins intellectuele biografie. Maar de Black Panthers komen in de film van Peck helemaal niet voor, hoewel ze fundamenteel zijn voor Baldwins politieke plaatsbepaling in de jaren zeventig, toen hij zijn melancholieke boekvoorstel schreef: hij redeneerde vanuit een persoonlijke en historische nederlaag.

Gelukkig grijpt Peck in I am Not Your Negro ook veelvuldig terug op het rijke beeldmateriaal uit de jaren zestig. Dat was een andere Baldwin dan die van de jaren zeventig, maar tegelijk ook dezelfde. Juist zijn vermogen om met zijn contradicties en nuances te leven en daar vorm aan te geven, maakt hem zo’n groot en belangrijk schrijver.

Baldwin was een eloquent en scherpzinnig tegenstander van simplistische, agressieve identiteitspolitiek: juist de onuitroeibare neiging om etiketten te plakken dreigde hem als zwarte man in de armoede en het getto op te sluiten, maar identiteitspolitiek was ook een bedreiging voor hem als hom*oseksueel: „Alleen complexiteit kan ons redden”, schreef hij. Baldwin slaagde er niet altijd in om er zelf naar te leven, maar zijn boodschap blijft onontkoombaar.